De Ontdekking van de Hemel

Er zijn verschillende redenen waarom ik het magnum opus van Harry Mulisch pas onlangs heb gelezen. De belangrijkste is ongetwijfeld dat ik destijds, kort na de Nederlandse literatuurlijst op het VWO, dermate getraumatiseerd was dat het vrijwillig consumeren van een Nederlands boek niet in aanmerking kwam. Welbeschouwd is het een wonder dat ik na het VWO überhaupt weer boeken ben gaan lezen. Een tweede reden is dat ik rond die tijd een belangstelling voor filosofie had ontwikkeld, van waaruit ik zelfs De Compositie van de Wereld was gaan lezen. Dat werk was dermate potsierlijk dat ik me allerminst geroepen voelde om de literaire tegenhanger ervan tot me te nemen.

En inderdaad, De Ontdekking van de Hemel is niet minder potsierlijk, maar het is een verhaal, een verzinsel. Niet de amateurfilosoof, maar de schrijver, de fantast, is hier aan het woord, en die schrijft wat hij zoal te verzinnen heeft redelijk leesbaar op. Je zult daarbij wel de betekenis die Mulisch toekent aan verschijnselen met een volstrekt toevallige samenhang in tijd of ruimte moeten kunnen velen, evenals de soms uiterst kromme schrijfstijl.

Dat Mulisch zo verschrikkelijk moeilijk zou schrijven kan ik niet beamen. Goed, hij pocht vaak met zijn kennis, maar dat is alleen in Nederland een zonde en voor mij allerminst. Ik vind zelfs dat hij tot de meest leesbare Nederlandse auteurs behoort. Niettemin heb ik vaak moeite met zijn stijl — niet in de laatste plaats met de adjectieven. Wat te denken van de magistrale eik op het landgoed of de magistrale schotels van de radiotelescopen? Hij bedoelt ongetwijfeld dat ze groot, indrukwekkend en in die zin geweldig zijn, maar zo kan ik het woord magistraal in dit verband niet lezen. Ik ken magistrale symfonieën, magistrale uitvoeringen van die symfonieën, magistrale schilderijen, bouwwerken, noem maar op. Ik ken zelfs magistrale boeken en De Ontdekking van de Hemel is daar helaas geen voorbeeld van. Wat te denken van het voluptueuze kussen waarop Quinten als peuter wordt geplaatst? Het lijkt me dat de kinderbescherming tegenwoordig voor minder gealarmeerd wordt.

Behalve de verbeeldingskracht wordt ook het taalgevoel van de lezer voortdurend op de proef gesteld. Zo staat het boek bol van de ‘tante Betje’-fouten. Het zijn er zo veel dat je steeds weer uit het verhaal valt omdat de zinnen zo krom zijn. “Na een tijdje stond hij op en ging naar de voorkamer.” Huh? Of Charivarius’ tante Betje ooit heeft bestaan weten we niet, maar dat Harry Mulisch echt bestaat lijdt weinig twijfel. Wat mij betreft noemen we die fout voortaan oom Harry.

In het begin is het verhaal aan de irritante kant. De twee protagonisten ontmoeten elkaar en beginnen elkaar te bestoken met allerlei schijnwijsheden en melige flauwiteiten. Dan voelen ze ineens een diepe zielsverwantschap. Als lezer sla je dan in paniek, want je vreest dat je een kleine 1000 pagina’s lang opgescheept zit met zulke onsympathieke en vervelende types. Dat valt alleszins mee. Via het Cuba en het Amsterdam van de jaren 60 komt de schrijver aardig op gang. Daarbij worden diverse Nederlandse kleinigheden treffend geschetst, zoals het verschil tussen het burgerlijk-calvinistische Den Haag en het ietwat frivolere Amsterdam waar het Nederlandse aftreksel van de revolutionaire geest zich in bescheiden uitingsvormen manifesteert.

Bijzonder is dat het verhaal zich niet voornamelijk binnenskamers of in verstikkende omgevingen afspeelt. Mulisch zet zijn venster op de wereld wijd open en die wereld schept hij voor een belangrijk deel zelf. Misschien dat het boek daarom min of meer tot wereldliteratuur is geworden: je hoeft geen Nederlander te zijn om het te kunnen lezen.

Ietwat bevreemdend is dat de figuren van Onno en Max gespiegeld zijn aan respectievelijk Jan Hein Donner en Mulisch zelf, terwijl de schaker en de auteur ook als zichzelf in het boek figureren. Misschien was het een interessant idee geweest om de weg ook in tegengestelde richting te bewandelen en de taalvirtuoos Onno uit het verhaal te laten stappen om hem het manuscript van De Ontdekking van de Hemel te laten redigeren.

Schier eindeloos gaat het verder, totdat het boek een soort reisgids wordt voor Venetië, Florence, Rome en Jeruzalem, vol aardige wetenswaardigheden en minutieuze details. Wie zich niet interesseert voor architectuur is nu de pineut. Zelf heb ik niet kunnen nalaten om mijn architectuurboeken te raadplegen en de plaatjes bij het verhaal te zoeken.

Dan moet er een einde aan komen. Zelfs het hoofdwerk van Harry Mulisch ontkomt daar niet aan. Je hoopt na al die geëtaleerde kennis toch een klein beetje op een briljante vondst, maar die blijft uit. Het verhaal is klaar. Natuurlijk, Bacon had een pact gesloten met de duivel, de rol van God is uitgespeeld en nu kletst iedereen Engels. Maar dat wisten we al, halverwege het boek, aan het begin ervan en heel lang daarvoor.