Il faut cultiver

Candide leefde in Westfalen, op het kasteel van baron Thunder-ten-Tronck. Hij groeide op met het gedachtegoed van Leibniz, vertegenwoordigd door zijn leermeester Pangloss. Wij leven in de best mogelijke van alle werelden en mevrouw de barones is de voortreffelijkste van alle baronessen. Op een avond kuste Candide freule Cunegonda, waarop hij uit “het schoonste aller bestaande kastelen” werd gejaagd met “ferme schoppen tegen zijn zitvlak”.

Met zijn optimistisch gedachtegoed als bagage trok hij door de wereld. Deze bleek enkel te bestaan uit leed, verdriet en onrechtvaardigheid. Uiteindelijk hervond hij zijn geliefde, die, getekend door het leven, zo lelijk als de nacht was geworden. Candide besluit: “il faut cultiver notre jardin” (wij moeten onze tuin bewerken).

Wij moeten hetgeen ons toekomt, hetgeen waarin wij leven, namelijk de wereld die allerminst de best mogelijke is, intensief onderhouden om erin te kunnen leven zonder dat deze een tranendal wordt. Of juist niet: de wereld is de slechtst mogelijke van alle denkbare werelden. Daar valt weinig aan te veranderen, dus laten we ons vooral terugtrekken in onze eigen tuin en deze goed onderhouden.

Candide’s omzwervingen begonnen in Westfalen. Zijn schepper, vooral bekend onder de naam Voltaire, had hier, op een steenworp afstand van waar ik woon, de eerste ontmoeting met een van zijn belangrijkste vrienden. Op kasteel Moyland, net aan de andere kant van Kleef, ontmoette hij Frederik de Grote van Pruisen.

Frederik wilde naast koning ook graag schrijver en dichter zijn. Hij had het in zich. Iets, in ieder geval, had hij in zich. In 1736 had Voltaire nog geen enkel meesterwerk geschreven, maar Frederik herkende in hem reeds de grootste man van Frankrijk en stuurde hem fanmail: “Ik acht het een zeer grote eer als tijdgenoot geboren te zijn van een man met zo’n uitzonderlijke begaafdheid als de uwe. Het is niet iedereen gegeven de geest te doen lachen, en welke vreugden kunnen die van de geest te boven gaan?”

Voltaire huilde van vreugde om deze bewondering. Frederik was een verlicht vorst, een vrijdenker die de idealen van de Verlichting buiten Frankrijk zou kunnen verwerkelijken. Frederik haatte domheid (“Gegen Dummheit kämpfen sogar die Götter vergebens”), maar wilde de belangen van zijn achterlijke onderdanen zo goed mogelijk behartigen. Hij stuurde Voltaire een exemplaar van zijn pacifistische geschrift Anti-Machiavel en viel vervolgens Silezië binnen om Europa te dompelen in de zoveelste bloedige oorlog.

En in 1740 ontmoetten de heren elkaar dan in Moyland. Het klikte goed en Voltaire werd uitgenodigd in Potsdam, met onkostenvergoeding en alles. Hij paste voor de luisterrijke banketten omdat hij “schneidige” generaals niet kon velen, maar tijdens de intieme soupers hadden de koning en de denker volgens getuigen gesprekken die beter waren dan het best geschreven en interessantste boek ter wereld. In het Frans, want Voltaire wenste de Duitsers meer geest en minder medeklinkers toe.

Een mens moet toch een beetje kunnen rondkomen. Voltaire wilde beleggen in Saksische obligaties, maar Frederik verbood hem dat. Bankier Hirsch dreigde de plannen te verraden, waarop Voltaire zijn keel dichtkneep en Frederik lucht van de zaak kreeg. Hij was er pissig over. Hij zei tegen de arts en verlichtingsfilosoof La Mettrie: “Men knijpt de citroen uit en gooit de schil weg.” Die citroen was Voltaire. En binnenkort alleen nog maar de schil. La Mettrie hield zijn mond niet en Voltaire schreef: “De citroenschil spookt in mijn dromen rond. Ik lijk op de man die van de toren viel, het vallen door de lucht aangenaam vond en zei: ‘Goed, als het maar zo blijft'”.

In 1752 kreeg de grote wiskundige Maupertuis een meningsverschil met zijn veel minder grote collega Koenig. Frederik was het eens met Maupertuis. Voltaire schaarde zich aan de zijde van Koenig. “Ik ben schrijver in een kamp dat de koning vijandig is. Ik heb geen scepter, maar een pen.” En Frederik schreef: “De duivel is in mijn letterkundigen gevaren, er is niets met hen te beginnen. Het moet de dieren troosten te zien dat mensen met verstand vaak niet beter zijn dan zij.”

Voltaire schreef zijn strijdschrift tegen Maupertuis. Frederik kon er hartelijk om lachen maar verzocht hem het niet te publiceren. Ondertussen lag het al bij de drukker. Toen het verscheen barstte de koninklijke toorn los en sloeg Voltaire op de vlucht.

In Frankfurt werd hij gearresteerd. Notabene buiten het rechtsgebied van Frederik. Hij zou worden vrijgelaten als hij Frederiks gedicht Palladium zou teruggeven. Het manuscript zwierf echter ergens in Europa rond in een reiskoffer.

Een boekhandelaar die nog geld van de gevangen denker kreeg zag zijn kans schoon en verzocht om betaling. Voltaire verkocht hem een muilpeer. Zijn secretaris, Collini, feliciteerde de boekhandelaar met het bereikte resultaat: “Meneer, u hebt een oorvijg gehad van een van de grootste mannen op aarde.”

De koffer met het manuscript kwam boven water en Voltaire was vrij om terug te keren naar Frankrijk. Aan de grens bleek dat hij in zijn eigen land was verbannen. Hij kocht een landgoed in Zwitserland, Les Délices, om daar op zijn gemak te herstellen en, natuurlijk, om zijn tuin te beplanten.

Moyland in 1746

One Reply to “Il faut cultiver”

  1. Pingback: Uit Moyland

Geef een reactie