Steeds vaker gebeurt het, als ik een poging doe om mijn verstand te gebruiken en ergens iets zinnigs over te zeggen, dat ik direct het verwijt krijg dat ik “rationaliseer.” Dat is enigszins verontrustend. Eeuwenlang hebben we ervoor gestreden om ons verstand vrijelijk te mogen gebruiken, de vruchten daarvan te plukken en waar mogelijk kennis te vermeerderen. Het lijkt er sterk op dat daar nu iets grondig mis mee is en dat we terug moeten naar de middeleeuwen.
Wat is rationalisering? Het begrip stamt uit de psychoanalyse. Daarin is het een afweermechanisme waarmee iemand gemaakte keuzes probeert te legitimeren. Iemand doet een miskoop, maar komt daarmee in het reine door er vermeend rationele argumenten bij te slepen. Bijvoorbeeld: iemand koopt een fles nep-absint voor 200 euro (zijn naam zou Hafid Bouazza kunnen zijn) en beredeneert dan dat hij voor dat geld wel het echte spul heeft, waaraan hij de ware absintervaring kan beleven. Ondertussen heeft hij slechts voor duur geld een fles op alcohol getrokken kruidenthee gekocht.
In de moderne psychologie kennen we dit als cognitieve dissonantiereductie. Veel ellende in het leven is terug te voeren op onjuiste keuzes en opvattingen, maar door voor jezelf die keuzes te rechtvaardigen als de beste onder de gegeven omstandigheden kom je ermee in het reine. De dissonantie tussen opvatting en werkelijkheid valt weg.
Daar gaat het echter volstrekt niet om bij het modieuze verwijt dat je rationaliseert. De term komt nu uit de wereld van coaching en NLP, en heeft weinig te maken met academische psychologie. Zover ik in de gauwigheid heb kunnen nagaan stamt de NLP-versie van rationalisering van de gezinstherapeute Virginia Satir. Rationalisering wil volgens haar zeggen dat je logische en redelijke gedachten laat prevaleren boven je gevoelens, boven wat je “hart” je ingeeft, om anderen te tonen hoe intelligent je bent. Op die manier wordt het begrip ingezet in de aanval tegen alles wat redelijk is.
Coaches hebben daar alle belang bij. Door de rede buitenspel te zetten beschermen ze hun eigen leer van dwalingen. Wie zijn verstand gebruikt doorziet de sofismen van de leer, wie zijn verstand gebruikt ziet de ijdelheid van de beoogde doelstellingen en wie zijn verstand gebruikt is minder ontvankelijk voor esoterie. Veel meer dan verkapte esoterie is het gedachtegoed van die coaches immers niet.
Gaan we terug naar het oorspronkelijke begrip rationalisering, dan zijn het de coaches zelf die rationaliseren: zij voeren redenen aan om hun onredelijke opvattingen te legitimeren, om naar uw hart en vooral naar hen te luisteren, in plaats van naar uw verstand. Doet u dat niet! Uw verstand is wat u voor heeft op uw mededieren. Gebruikt u het om uw mislukkingen onder ogen te zien en te redden wat er te redden valt!